[{"@context":"http:\/\/schema.org\/","@type":"BlogPosting","@id":"https:\/\/wiki.edu.vn\/pl\/wiki\/2018\/04\/28\/niemieckie-represje-wobec-ludnosci-grudziadza-1939-wikipedia-wolna-encyklopedia\/#BlogPosting","mainEntityOfPage":"https:\/\/wiki.edu.vn\/pl\/wiki\/2018\/04\/28\/niemieckie-represje-wobec-ludnosci-grudziadza-1939-wikipedia-wolna-encyklopedia\/","headline":"Niemieckie represje wobec ludno\u015bci Grudzi\u0105dza (1939) \u2013 Wikipedia, wolna encyklopedia","name":"Niemieckie represje wobec ludno\u015bci Grudzi\u0105dza (1939) \u2013 Wikipedia, wolna encyklopedia","description":"Niemieckie represje wobec ludno\u015bci Grudzi\u0105dza (1939) Pomnik ofiar egzekucji na Ksi\u0119\u017cych G\u00f3rach Pa\u0144stwo Polska pod okupacj\u0105 III Rzeszy Miejsce Grudzi\u0105dz","datePublished":"2018-04-28","dateModified":"2018-04-28","author":{"@type":"Person","@id":"https:\/\/wiki.edu.vn\/pl\/wiki\/author\/lordneo\/#Person","name":"lordneo","url":"https:\/\/wiki.edu.vn\/pl\/wiki\/author\/lordneo\/","image":{"@type":"ImageObject","@id":"https:\/\/secure.gravatar.com\/avatar\/c9645c498c9701c88b89b8537773dd7c?s=96&d=mm&r=g","url":"https:\/\/secure.gravatar.com\/avatar\/c9645c498c9701c88b89b8537773dd7c?s=96&d=mm&r=g","height":96,"width":96}},"publisher":{"@type":"Organization","name":"Enzyklop\u00e4die","logo":{"@type":"ImageObject","@id":"https:\/\/wiki.edu.vn\/wiki4\/wp-content\/uploads\/2023\/08\/download.jpg","url":"https:\/\/wiki.edu.vn\/wiki4\/wp-content\/uploads\/2023\/08\/download.jpg","width":600,"height":60}},"image":{"@type":"ImageObject","@id":"https:\/\/upload.wikimedia.org\/wikipedia\/commons\/thumb\/8\/81\/Ksieze_Gory_Grudziadz.jpg\/160px-Ksieze_Gory_Grudziadz.jpg","url":"https:\/\/upload.wikimedia.org\/wikipedia\/commons\/thumb\/8\/81\/Ksieze_Gory_Grudziadz.jpg\/160px-Ksieze_Gory_Grudziadz.jpg","height":"240","width":"160"},"url":"https:\/\/wiki.edu.vn\/pl\/wiki\/2018\/04\/28\/niemieckie-represje-wobec-ludnosci-grudziadza-1939-wikipedia-wolna-encyklopedia\/","wordCount":6800,"articleBody":"Niemieckie represje wobec ludno\u015bci Grudzi\u0105dza (1939)Pomnik ofiar egzekucji na Ksi\u0119\u017cych G\u00f3rachPa\u0144stwoPolska pod okupacj\u0105 III RzeszyMiejsceGrudzi\u0105dzData1939Liczba zabitych300 os\u00f3bTyp atakuegzekucja przez rozstrzelanieSprawcaIII Rzeszabrak wsp\u00f3\u0142rz\u0119dnychNiemieckie represje wobec ludno\u015bci Grudzi\u0105dza (1939) \u2013 masowe represje wobec ludno\u015bci Grudzi\u0105dza, zastosowane przez okupant\u00f3w niemieckich jesieni\u0105 1939.W ramach akcji \u201epolitycznego oczyszczania terytorium\u201d funkcjonariusze Einsatzgruppen (grup operacyjnych) oraz cz\u0142onkowie paramilitarnego Selbstschutzu aresztowali kilka tysi\u0119cy mieszka\u0144c\u00f3w Grudzi\u0105dza i okolicznych miejscowo\u015bci. Co najmniej 300 os\u00f3b zgin\u0119\u0142o w tajnych i publicznych egzekucjach, przeprowadzanych w obr\u0119bie miasta lub na pobliskich Ksi\u0119\u017cych G\u00f3rach. Wi\u0119kszo\u015b\u0107 ofiar stanowili przedstawiciele polskiej elity spo\u0142ecznej i intelektualnej oraz osoby narodowo\u015bci \u017cydowskiej.Pocz\u0105tek niemieckiej okupacji[edytuj | edytuj kod]Grudzi\u0105dz zosta\u0142 zaj\u0119ty przez oddzia\u0142y Wehrmachtu w dniu 4 wrze\u015bnia 1939[1]. W \u015blad za jednostkami regularnej armii do miasta wkroczyli funkcjonariusze Einsatzgruppe V (dow\u00f3dca: SS-Standartenf\u00fchrer Ernst Damzog)[a] \u2013 specjalnej grupy operacyjnej (Einsatzgruppen) niemieckiej policji bezpiecze\u0144stwa i s\u0142u\u017cby bezpiecze\u0144stwa, kt\u00f3rej zadaniem by\u0142o \u201ezwalczanie wszystkich wrogich Rzeszy i Niemcom element\u00f3w na ty\u0142ach walcz\u0105cych wojsk\u201d oraz \u201euj\u0119cie os\u00f3b niepewnych pod wzgl\u0119dem politycznym\u201d, zw\u0142aszcza tych, kt\u00f3rych nazwiska figurowa\u0142y w Sonderfahndungsbuch Polen[2]. 6 wrze\u015bnia funkcjonariusze Einsatzgruppen przeprowadzili w Grudzi\u0105dzu szereg rewizji w budynkach u\u017cyteczno\u015bci publicznej[2]. Przeszukano mi\u0119dzy innymi urz\u0119dy stra\u017cy granicznej, komisariaty graniczne i policyjne oraz plac\u00f3wki organizacji krzewi\u0105cych polsko\u015b\u0107. W pomieszczeniach Zwi\u0105zku Strzeleckiego zarekwirowano bro\u0144 oraz kartotek\u0119 z fotografiami cz\u0142onk\u00f3w zwi\u0105zku. W nast\u0119pnych dniach przeszukano tak\u017ce punkt kontaktowy polskiej \u201eDw\u00f3jki\u201d oraz budynki S\u0105du Okr\u0119gowego i S\u0105du Grodzkiego. Rewizje w poszukiwaniu broni przeprowadzano r\u00f3wnie\u017c w mieszkaniach prywatnych. Dosz\u0142o przy tym do szeregu rabunk\u00f3w[3].  Wkroczenie wojsk niemieckich do Grudzi\u0105dza, witanych przez miejscowych Niemc\u00f3w7 wrze\u015bnia zatrzymano w charakterze zak\u0142adnik\u00f3w 25 obywateli miasta \u2013 duchownych, nauczycieli oraz inne osoby ciesz\u0105ce si\u0119 autorytetem w polskim spo\u0142ecze\u0144stwie. Zatrzymanym zagro\u017cono rozstrzelaniem w przypadku, gdyby jakakolwiek krzywda spotka\u0142a miejscowych volksdeutsch\u00f3w, kt\u00f3rych w\u0142adze polskie internowa\u0142y i wywioz\u0142y w g\u0142\u0105b kraju jeszcze przed opanowaniem miasta przez Wehrmacht. Dopiero, gdy internowani Niemcy powr\u00f3cili do swych dom\u00f3w, w\u0142adze niemieckie zwolni\u0142y zak\u0142adnik\u00f3w. Wi\u0119kszo\u015b\u0107 z nich po pewnym czasie zosta\u0142a jednak ponownie aresztowana, a nast\u0119pnie stracona[4]. 9 wrze\u015bnia Niemcy aresztowali 65 polskich m\u0119\u017cczyzn w wieku poborowym, jak r\u00f3wnie\u017c internowali kolejnych 20 os\u00f3b, oskar\u017conych o prowadzenie propolskiej agitacji podczas plebiscytu na Warmii i Mazurach w 1920[3]. Wcze\u015bniej w\u0142adze okupacyjne nakaza\u0142y zniszczenie Pomnika Niepodleg\u0142o\u015bci znajduj\u0105cego si\u0119 na grudzi\u0105dzkim rynku (4 wrze\u015bnia)[1], jak r\u00f3wnie\u017c zakaza\u0142y polskim ksi\u0119\u017com katolickim wyg\u0142aszania kaza\u0144[2].Represje spad\u0142y r\u00f3wnie\u017c na ludno\u015b\u0107 \u017cydowsk\u0105. 4 wrze\u015bnia dow\u00f3dztwo Einsatzgruppe V ustanowi\u0142o dw\u00f3ch pe\u0142nomocnik\u00f3w dla ok. 600-osobowej grudzi\u0105dzkiej gminy \u017cydowskiej, kt\u00f3rych zobowi\u0105zano do sporz\u0105dzenia w ci\u0105gu 14 godzin imiennego wykazu cz\u0142onk\u00f3w gminy oraz posiadanego przez nich maj\u0105tku[2]. Na \u017byd\u00f3w na\u0142o\u017cono te\u017c kontrybucj\u0119 w wysoko\u015bci 20 000 z\u0142otych[5]. 6 wrze\u015bnia w ca\u0142ym mie\u015bcie wywieszono plakaty wzywaj\u0105ce \u017byd\u00f3w oraz miesza\u0144c\u00f3w I i II stopnia (mischling\u00f3w), aby zg\u0142aszali si\u0119 do siedziby Einsatzgruppe V urz\u0105dzonej w szkole przy ulicy M\u0142y\u0144skiej 19. Na wezwanie stawi\u0142o si\u0119 ok. 100 os\u00f3b, kt\u00f3re zosta\u0142y natychmiast aresztowane. Zatrzymanych \u017byd\u00f3w ograbiono, a nast\u0119pnie wywieziono w nieznanym kierunku. Prawdopodobnie zostali oni zamordowani w pobliskich lasach ko\u0142o wsi Mniszek-Grupa[6][7].Einsatzgruppe V operowa\u0142a w okolicach Grudzi\u0105dza mniej wi\u0119cej do 21 wrze\u015bnia[2], po czym przesz\u0142a na tereny centralnej Polski. Wkr\u00f3tce p\u00f3\u017aniej w mie\u015bcie ulokowano jedn\u0105 z filii Einsatzkommando 16 \u2013 specjalnej grupy operacyjnej utworzonej na bazie gda\u0144skiego Gestapo, kt\u00f3rej podstawowym zadaniem by\u0142a likwidacja polskiej inteligencji na terenach okupowanego Pomorza (26 wrze\u015bnia)[8]. Ponadto w okupowanym Grudzi\u0105dzu szybko zainstalowa\u0142y si\u0119 organy niemieckich w\u0142adz policyjnych, pa\u0144stwowych i partyjnych. Funkcj\u0119 landrata powiatu grudzi\u0105dzkiego, a zarazem kierownika powiatowej organizacji partyjnej (Kreisleitera) obj\u0105\u0142 dr Rudolf Reimers. Stanowisko nadburmistrza Grudzi\u0105dza (oraz szefa miejskiej kom\u00f3rki NSDAP) powierzono natomiast Brunonowi Kellerowi[9]. Jednocze\u015bnie w mie\u015bcie i okolicznych miejscowo\u015bciach zacz\u0119\u0142y si\u0119 tworzy\u0107 pierwsze struktury Selbstschutzu \u2013 paramilitarnej formacji z\u0142o\u017conej z przedstawicieli niemieckiej mniejszo\u015bci narodowej zamieszkuj\u0105cej przedwojenne terytorium Rzeczypospolitej. Na czele grudzi\u0105dzkiego Selbstschutzu stan\u0105\u0142 dr Joachim Gramse, przedwojenny dzia\u0142acz sp\u00f3\u0142dzielczy z Wolnego Miasta Gda\u0144ska[10].Na mocy dekretu Hitlera z 8 pa\u017adziernika 1939 Grudzi\u0105dz wraz z ca\u0142ym powiatem zosta\u0142 wcielony do Rzeszy jako cz\u0119\u015b\u0107 rejencji kwidzy\u0144skiej Okr\u0119gu Gda\u0144sk-Prusy Zachodnie. 19 pa\u017adziernika wizyt\u0119 w mie\u015bcie z\u0142o\u017cy\u0142 gda\u0144ski gauleiter NSDAP, Albert Forster. Podczas wiecu dla volksdeutsch\u00f3w o\u015bwiadczy\u0142 on, i\u017c \u201eprowincja Gda\u0144sk-Prusy Zachodnie ma w kr\u00f3tkim czasie sta\u0107 si\u0119 stuprocentowo niemiecka, a Polacy nie maj\u0105 tu czego szuka\u0107 i powinni zosta\u0107 wyrzuceni\u201d[1]. Jednocze\u015bnie wyrazi\u0142 zdziwienie, i\u017c \u201ena ulicach tego miasta nie wida\u0107 jeszcze polskiej krwi mimo morderstw pope\u0142nionych tam na Niemcach\u201d. Przem\u00f3wienie Forstera zainicjowa\u0142o zakrojon\u0105 na szerok\u0105 skal\u0119 akcj\u0119 represyjn\u0105 przeciwko Polakom. Nast\u0119pnego dnia, tj. w niedziel\u0119 20 pa\u017adziernika, Selbstschutz masowo zatrzymywa\u0142 wychodz\u0105cych z ko\u015bcio\u0142\u00f3w Polak\u00f3w. Do jednej ze \u015bwi\u0105ty\u0144 boj\u00f3wkarze wtargn\u0119li jeszcze w trakcie nabo\u017ce\u0144stwa. Indywidualne aresztowania w domach i mieszkaniach by\u0142y kontynuowane w nast\u0119pnych dniach[11].Eksterminacja \u201epolskiej warstwy przyw\u00f3dczej\u201d[edytuj | edytuj kod]  Intelligenzaktion w Okr\u0119gu Rzeszy Gda\u0144sk \u2013 Prusy Zachodnie (1939-1940)Mi\u0119dzy pa\u017adziernikiem 1939 roku, a wiosn\u0105 1940 roku Niemcy przeprowadzili na okupowanych terenach Pomorza szeroko zakrojon\u0105 akcj\u0119 eksterminacyjn\u0105. Wymierzona by\u0142a ona w pierwszym rz\u0119dzie w przedstawicieli polskiej inteligencji, kt\u00f3r\u0105 narodowi socjali\u015bci obarczali win\u0105 za polityk\u0119 polonizacyjn\u0105 prowadzon\u0105 na Pomorzu Gda\u0144skim w okresie mi\u0119dzywojennym oraz traktowali jako g\u0142\u00f3wn\u0105 przeszkod\u0119 na drodze do szybkiego i ca\u0142kowitego zniemczenia regionu[b]. W ramach tzw. Intelligenzaktion (pol. akcja \u201eInteligencja\u201d) Niemcy zamordowali w\u00f3wczas ok. 30 000 \u2013 40 000 mieszka\u0144c\u00f3w Pomorza.\u00a0Osobny artyku\u0142: Intelligenzaktion na Pomorzu.W Grudzi\u0105dzu osoby zatrzymane w ramach Intelligenzaktion osadzano pocz\u0105tkowo w budynku tamtejszego wi\u0119zienia s\u0105dowego, znajduj\u0105cego si\u0119 przy ulicy ks. Budkiewicza[4][12]. Liczba aresztowanych by\u0142a jednak tak du\u017ca, \u017ce zak\u0142ad ten w kr\u00f3tkim czasie uleg\u0142 przepe\u0142nieniu. W rezultacie Selbstschutz zorganizowa\u0142 w Grudzi\u0105dzu ob\u00f3z przej\u015bciowy dla Polak\u00f3w (pa\u017adziernik 1939). Mie\u015bci\u0142 si\u0119 on w budynku tzw. Internatu Kresowego przy skrzy\u017cowaniu ulic Herzfelda i \u015bw. Wojciecha, a funkcj\u0119 jego komendanta pe\u0142ni\u0142 miejscowy Niemiec, Kurt G\u00f6tze[13]. W internacie przetrzymywano m.in. urz\u0119dnik\u00f3w, dzia\u0142aczy spo\u0142ecznych, lekarzy, kupc\u00f3w, cz\u0142onk\u00f3w organizacji krzewi\u0105cych polsko\u015b\u0107, prawnik\u00f3w, policjant\u00f3w, rolnik\u00f3w oraz blisko 150 ksi\u0119\u017cy katolickich z Grudzi\u0105dza i okolicznych miejscowo\u015bci. Uwi\u0119ziono tam tak\u017ce grudzi\u0105dzkich nauczycieli oraz uczni\u00f3w miejscowego seminarium nauczycielskiego w liczbie ok. 100 os\u00f3b. Ponadto w gronie wi\u0119\u017ani\u00f3w znalaz\u0142o si\u0119 oko\u0142o 200 ch\u0142opc\u00f3w \u2013 mieszka\u0144c\u00f3w internatu \u2013 kt\u00f3rych po pewnym czasie wywieziono na roboty przymusowe do Niemiec. \u0141\u0105cznie przez grudzi\u0105dzki ob\u00f3z dla internowanych przesz\u0142o ok. 4000-5000 os\u00f3b[14][15]. Cz\u0119\u015b\u0107 aresztowanych umieszczono tak\u017ce w kazamatach fort\u00f3w twierdzy grudzi\u0105dzkiej[12].Na terenie grudzi\u0105dzkiego internatu dzia\u0142a\u0142 tzw. s\u0105d dora\u017any Selbstschutzu, kt\u00f3ry decydowa\u0142 o losie osadzonych. W jego sk\u0142ad wchodzili: Kurt G\u00f6tze, Helmut Domke, Horst Kriedte, Hans Abromeit (w\u0142a\u015bciciel drogerii), Paul Neuman (fryzjer)[16]. Na podstawie wyrok\u00f3w \u201es\u0105du\u201d cz\u0119\u015b\u0107 aresztant\u00f3w deportowano do oboz\u00f3w koncentracyjnych, nieznaczn\u0105 cz\u0119\u015b\u0107 wypuszczono na wolno\u015b\u0107, a oko\u0142o 300 os\u00f3b zamordowano[14][17]. Skazanych na \u015bmier\u0107 wywo\u017cono najcz\u0119\u015bciej na tzw. Ksi\u0119\u017ce G\u00f3ry pod Grudzi\u0105dzem, gdzie byli rozstrzeliwani przez cz\u0142onk\u00f3w Selbstschutzu. W pa\u017adzierniku i listopadzie 1939 zamordowano tam kilkaset os\u00f3b, kt\u00f3re nast\u0119pnie pogrzebano w pi\u0119ciu zbiorowych mogi\u0142ach[18] o d\u0142ugo\u015bci od 4 do 24 metr\u00f3w. Ofiary by\u0142y zazwyczaj rozstrzeliwane nad kraw\u0119dzi\u0105 przygotowanych uprzednio grob\u00f3w[19].Ju\u017c we wrze\u015bniu 1939 na Ksi\u0119\u017cych G\u00f3rach rozstrzelano ksi\u0119dza oraz ko\u015bcielnego z D\u0105br\u00f3wki Kr\u00f3lewskiej[20]. Ponadto zgin\u0119li tam m.in.:  o. Antoni Biele\u0144, o. Bronis\u0142aw Boju\u0142ka i o. J\u00f3zef Go\u0142\u0119biewski \u2013 jezuici z Grudzi\u0105dza[c] (zamordowani 5 pa\u017adziernika); W\u0142adys\u0142aw Grobelny \u2013 redaktor, wydawca, dzia\u0142acz rzemie\u015blniczy (zamordowany 27 pa\u017adziernika); Adam Korzeniewski \u2013 wsp\u00f3\u0142w\u0142a\u015bciciel Domu Towarowego W. Korzeniewski S.A. (zamordowany w listopadzie)[1]; Alojzy B\u0142aszkowski, Feliks Gawarzycki i Bronis\u0142aw Zinkel \u2013 nauczyciele z Grudzi\u0105dza[21]. Prawdopodobnie na Ksi\u0119\u017cych G\u00f3rach zamordowano r\u00f3wnie\u017c J\u00f3zefa Ma\u015blank\u0119 (dyrektora szpitala miejskiego w Grudzi\u0105dzu), Alojzego Szczerbickiego (aptekarza), Lin\u0119 Chlewsk\u0105 (\u017con\u0119 aptekarza) oraz Helen\u0119 Hanczewsk\u0105 i Ann\u0119 Korzeniewsk\u0105 (\u017cony kupc\u00f3w)[22].Egzekucje odbywa\u0142y si\u0119 r\u00f3wnie\u017c w innych odludnych miejscach pod Grudzi\u0105dzem. 11 listopada 1939 przy fortach Twierdzy Grudzi\u0105dz Selbstschutz rozstrzela\u0142 25 przedstawicieli polskiej inteligencji \u2013 w tym 10 nauczycieli, 4 ksi\u0119\u017cy katolickich[d] i 4 kobiety[1]. Ponadto przy dawnej le\u015bnicz\u00f3wce w grudzi\u0105dzkim Parku Miejskim dokonano egzekucji 37 mieszka\u0144c\u00f3w Grudzi\u0105dza[18].29 pa\u017adziernika 1939 na placyku przy al. Marsza\u0142ka J\u00f3zefa Pi\u0142sudskiego (naprzeciwko budynku Stra\u017cy Po\u017carnej) oddzia\u0142 Selbstschutzu rozstrzela\u0142 publicznie 10 zak\u0142adnik\u00f3w[16]. W gronie zabitych znale\u017ali si\u0119: J\u00f3zef Madej (nauczyciel), Walenty Jakubowski (urz\u0119dnik starostwa)[e], kilku wojskowych, dzia\u0142acz sportowy oraz urz\u0119dnicy kolei, s\u0105du i policji. Wszyscy zamordowani byli cz\u0142onkami Polskiego Zwi\u0105zku Zachodniego[14][22]. Wed\u0142ug relacji \u015bwiadk\u00f3w skaza\u0144cy krzyczeli przed \u015bmierci\u0105 \u201ejeszcze Polska nie zgin\u0119\u0142a!\u201d[1]. Daj\u0105cych oznaki \u017cycia dobijano strza\u0142ami z broni kr\u00f3tkiej. Egzekucj\u0119 przeprowadzono w odwecie za rzekome rozlepianie przez Polak\u00f3w plakat\u00f3w nawo\u0142uj\u0105cych do oporu wobec Niemc\u00f3w.Egzekucje dokonywane w najbli\u017cszych okolicach Grudzi\u0105dza usta\u0142y z ko\u0144cem listopada 1939. Nale\u017cy jednak wspomnie\u0107, i\u017c mieszka\u0144cy Grudzi\u0105dza byli mordowani tak\u017ce w miejscach nieco bardziej oddalonych od miasta. Wielu aresztowanych \u2013 w tym wspomniane 100 os\u00f3b pochodzenia \u017cydowskiego, kt\u00f3re aresztowano 6 wrze\u015bnia 1939 \u2013 rozstrzelano w Mniszku-Grupie. Zachowa\u0142y si\u0119 tak\u017ce relacje o egzekucji 50 harcerzy z Grudzi\u0105dza w lasach skrwile\u0144skich pod Rypinem[23][24].\u00a0Osobne artyku\u0142y: Zbrodnia w Mniszku i\u00a0\u201eDom Ka\u017ani\u201d w Rypinie.Masowe egzekucje odbywa\u0142y si\u0119 tak\u017ce w innych miejscowo\u015bciach powiatu grudzi\u0105dzkiego. W lasach pod Bia\u0142ochowem funkcjonariusze SS i cz\u0142onkowie Selbstschutzu, rozstrzelali ok. 200 os\u00f3b. W pobli\u017cu \u0141asina zamordowano blisko 150 mieszka\u0144c\u00f3w okolicznych miejscowo\u015bci[18]. Polak\u00f3w aresztowanych w Radzyniu Che\u0142mi\u0144skim oraz okolicznych wsiach osadzano natomiast w klasztorze Kapucyn\u00f3w w Rywa\u0142dzie. 200 uwi\u0119zionych tam przedstawicieli \u201epolskiej warstwy przyw\u00f3dczej\u201d zamordowano jesieni\u0105 1939 w lesie niedaleko Starej Rudy[25].W miejscu strace\u0144 na Ksi\u0119\u017cych G\u00f3rach przeprowadzono w pa\u017adzierniku 1945 prace ekshumacyjne. Odnalezione zw\u0142oki ofiar niemieckiego terroru zosta\u0142y uroczy\u015bcie pogrzebane na grudzi\u0105dzkim cmentarzu komunalnym przy ul. Cmentarnej[26]. W tym samym roku, z inicjatywy Polskiego Zwi\u0105zku Zachodniego, przy obecnej ulicy Pi\u0142sudskiego postawiono drewniany pomnik ku czci 10 zak\u0142adnik\u00f3w rozstrzelanych 29 pa\u017adziernika 1939[27]. 22 lipca 1958 ods\u0142oni\u0119to w tym miejscu kamienny pomnik d\u0142uta artysty rze\u017abiarza Ignacego Zelka. Z kolei 6 marca 1971 ods\u0142oni\u0119to na Ksi\u0119\u017cych G\u00f3rach pomnik ku czci zamordowanych tam Polak\u00f3w, kt\u00f3rego projektantem i wykonawc\u0105 by\u0142 Henryk Rasmus[20].Po wojnie przed polskimi s\u0105dami stan\u0119\u0142o kilku szeregowych cz\u0142onk\u00f3w grudzi\u0105dzkiego Selbstschutzu. Na kar\u0119 \u015bmierci skazani zostali: Fritz K\u00fchn, Fritz Lenz, Alfons Schlitkus oraz Hans Welke[28]. Wi\u0119kszo\u015b\u0107 sprawc\u00f3w zbrodni pope\u0142nionych jesieni\u0105 1939 na terenie Grudzi\u0105dza unikn\u0119\u0142a jednak odpowiedzialno\u015bci karnej. Heinz Gr\u00e4fe, dow\u00f3dca Einsatzkommando 1\/V (pododdzia\u0142 Einsatzgruppe V dzia\u0142aj\u0105cy jesieni\u0105 1939 m.in. w okolicach Grudzi\u0105dza, Brodnicy i Nowego Miasta Lubawskiego) zgin\u0105\u0142 w styczniu 1944 w wypadku drogowym[29]. Ernst Damzog, dow\u00f3dca Einsatzgruppe V, zmar\u0142 w lipcu 1945[30]. \u017baden z cz\u0142onk\u00f3w grudzi\u0105dzkiego Selbstschutzu nie by\u0142 po wojnie s\u0105dzony w Niemczech Zachodnich.\u2191 Na terenie Grudzi\u0105dza dzia\u0142a\u0142 w\u0142a\u015bciwie jeden z pododdzia\u0142\u00f3w tej grupy \u2013 Einsatzkommando 1\/V , kt\u00f3rym kierowa\u0142 Heinz Gr\u00e4fe. Patrz: Jochen B\u00f6hler, Klaus-Michael Mallmann, J\u00fcrgen Matth\u00e4us, Einsatzgruppen w Polsce, Warszawa: Bellona, 2009, str. 55-56.\u2191 Do grona inteligencji Niemcy nie zaliczali wy\u0142\u0105cznie os\u00f3b nale\u017c\u0105cych z powodu wykszta\u0142cenia do okre\u015blonej warstwy spo\u0142ecznej, lecz wszystkich tych, wok\u00f3\u0142 kt\u00f3rych z racji ich aktywno\u015bci i postawy m\u00f3g\u0142 si\u0119 rozwija\u0107 ruch oporu \u2013 a wi\u0119c ludzi, kt\u00f3rych cechowa\u0142a aktywno\u015b\u0107, umiej\u0119tno\u015bci kierownicze lub autorytet w polskim spo\u0142ecze\u0144stwie. Nazistowscy decydenci u\u017cywali w stosunku do tej szerokiej grupy okre\u015blenia \u201epolska warstwa przyw\u00f3dcza\u201d (niem. F\u00fchrungsschicht).\u2191 Jesieni\u0105 1939 aresztowano trzynastu duchownych katolickich z Grudzi\u0105dza, w tym trzech jezuit\u00f3w. Dwunastu duchownych (w tym wszyscy jezuici) zosta\u0142o zamordowanych. Patrz: Barbara Bojarska, Eksterminacja inteligencji polskiej na Pomorzu Gda\u0144skim\u2026, op.cit., str. 99.\u2191 Zgin\u0119li w\u00f3wczas m.in. nauczyciele: Pawe\u0142 Galon, Wiktor Kleszczy\u0144ski, Anna Zofia Korzeniewska, Antoni Materna, J\u00f3zef Olszewski, W\u0142adys\u0142aw Salonek, Andrzej Steczko i Erazm Trawi\u0144ski. Z kolei zamordowani duchowni to: ks. dr. Antoni Pastwa, ks. Jan Klunder, ks. Antoni Sobisz oraz ks. Jan Rogalski (katecheta).\u2191 Jakubowskiego oskar\u017cano, \u017ce  w okresie przedwojennym utrudnia\u0142 volksdeutschom wyjazdy do Rzeszy. Patrz: Barbara Bojarska, Eksterminacja inteligencji polskiej na Pomorzu Gda\u0144skim\u2026, op.cit., str. 115.\u2191 abcdef Zbigniew Otremba: Grudzi\u0105dz. Kronika miasta. Gda\u0144sk: wydawnictwo Regnum, 2007, s. 81\u201382. ISBN\u00a0978-83-920686-1-7.\u2191 abcde Jan Sziling. Niekt\u00f3re problemy okupacji hitlerowskiej w Grudzi\u0105dzu (1939-1945). \u201eRocznik Grudzi\u0105dzki\u201d. V-VI, s. 448\u2013449, 1962.\u00a0\u2191 ab Maria Wardzy\u0144ska: By\u0142 rok 1939. Operacja niemieckiej policji bezpiecze\u0144stwa w Polsce. Intelligenzaktion. Warszawa: Instytut Pami\u0119ci Narodowej, 2009, s. 109\u2013110. ISBN\u00a0978-83-7629-063-8.\u2191 ab Barbara Bojarska: Eksterminacja inteligencji polskiej na Pomorzu Gda\u0144skim (wrzesie\u0144-grudzie\u0144 1939). Pozna\u0144: Instytut Zachodni, 1972, s. 78-79.\u2191 Jochen B\u00f6hler, Klaus-Michael Mallmann, J\u00fcrgen Matth\u00e4us: Einsatzgruppen w Polsce. Warszawa: Bellona, 2009, s. 89. ISBN\u00a0978-83-11-11588-0.\u2191 Jan Sziling. Niekt\u00f3re problemy okupacji hitlerowskiej w Grudzi\u0105dzu... \u201eop.cit.\u201d. s. 450.\u00a0\u2191 Barbara Bojarska: Eksterminacja inteligencji polskiej na Pomorzu Gda\u0144skim... op.cit., s. 124.\u2191 Jochen B\u00f6hler, Klaus-Michael Mallmann, J\u00fcrgen Matth\u00e4us: Einsatzgruppen w Polsce. op.cit., s. 57.\u2191 Jan Sziling. Niekt\u00f3re problemy okupacji hitlerowskiej w Grudzi\u0105dzu... \u201eop.cit.\u201d. s. 452.\u00a0\u2191 Barbara Bojarska: Eksterminacja inteligencji polskiej na Pomorzu Gda\u0144skim... op.cit., s. 31.\u2191 Barbara Bojarska: Eksterminacja inteligencji polskiej na Pomorzu Gda\u0144skim... op.cit., s. 66-67.\u2191 ab Jan Sziling. Niekt\u00f3re problemy okupacji hitlerowskiej w Grudzi\u0105dzu... \u201eop.cit.\u201d. s. 451.\u00a0\u2191 Henryk Bierut: Martyrologia grudzi\u0105dzan podczas okupacji hitlerowskiej. Grudzi\u0105dz: Wydawnictwo Komitetu Ochrony Pami\u0119ci Walk i M\u0119cze\u0144stwa w Grudzi\u0105dzu, 1999, s. 9.\u2191 abc Maria Wardzy\u0144ska: By\u0142 rok 1939... op.cit., s. 171.\u2191 Barbara Bojarska: Eksterminacja inteligencji polskiej na Pomorzu Gda\u0144skim... op.cit., s. 107.\u2191 ab Henryk Bierut: Martyrologia grudzi\u0105dzan podczas okupacji hitlerowskiej. op.cit., s. 10-11.\u2191 Bogdan Chrzanowski: Eksterminacja ludno\u015bci polskiej w pierwszych miesi\u0105cach okupacji (wrzesie\u0144 \u2013 grudzie\u0144 1939) w: Stutthof: hitlerowski ob\u00f3z koncentracyjny. Warszawa: Interpress, 1988, s. 16.\u2191 abc Maria Wardzy\u0144ska: By\u0142 rok 1939…. op.cit., s. 172.\u2191 Henryk Bierut: Martyrologia grudzi\u0105dzan podczas okupacji hitlerowskiej. op.cit., s. 54.\u2191 ab Henryk Bierut: Martyrologia grudzi\u0105dzan podczas okupacji hitlerowskiej. op.cit., s. 34.\u2191 Tadeusz Klatt: Martyrologia nauczycieli grudzi\u0105dzkich. Grudzi\u0105dz: Urz\u0105d Miejski w Grudzi\u0105dzu, 1985, s. 5-7.\u2191 ab Barbara Bojarska: Eksterminacja inteligencji polskiej na Pomorzu Gda\u0144skim... op.cit., s. 115.\u2191 Miros\u0142aw Krajewski: W cieniu wojny i okupacji. Ziemia Dobrzy\u0144ska w latach 1939-1945. Rypin: Dobrzy\u0144ski Oddzia\u0142 W\u0142oc\u0142awskiego Towarzystwa Naukowego w Rypinie, 1995, s. 64. ISBN\u00a083-0867-1907.\u2191 Barbara Bojarska: Eksterminacja inteligencji polskiej na Pomorzu Gda\u0144skim... op.cit., s. 134.\u2191 Barbara Bojarska: Eksterminacja inteligencji polskiej na Pomorzu Gda\u0144skim.. op.cit., s. 79.\u2191 Henryk Bierut: Martyrologia grudzi\u0105dzan podczas okupacji hitlerowskiej. op.cit., s. 30.\u2191 Zbigniew Otremba: Grudzi\u0105dz…. op.cit., s. 91.\u2191 Henryk Bierut: Martyrologia grudzi\u0105dzan podczas okupacji hitlerowskiej. op.cit., s. 60.\u2191 Jochen B\u00f6hler, Klaus-Michael Mallmann, J\u00fcrgen Matth\u00e4us: Einsatzgruppen w Polsce. op.cit., s. 37.\u2191 Jochen B\u00f6hler, Klaus-Michael Mallmann, J\u00fcrgen Matth\u00e4us: Einsatzgruppen w Polsce. op.cit., s. 110.Henryk Bierut: Martyrologia grudzi\u0105dzan podczas okupacji hitlerowskiej. Grudzi\u0105dz: Wydawnictwo Komitetu Ochrony Pami\u0119ci Walk i M\u0119cze\u0144stwa w Grudzi\u0105dzu, 1999.Jochen B\u00f6hler, Klaus-Michael Mallmann, J\u00fcrgen Matth\u00e4us: Einsatzgruppen w Polsce. Warszawa: Bellona, 2009. ISBN\u00a0978-83-11-11588-0.Barbara Bojarska: Eksterminacja inteligencji polskiej na Pomorzu Gda\u0144skim (wrzesie\u0144- grudzie\u0144 1939). Pozna\u0144: Instytut Zachodni, 1972.Konrad Ciechanowski [et al.]: Stutthof: hitlerowski ob\u00f3z koncentracyjny. Warszawa: Interpress, 1988. ISBN\u00a083-223-2369-7.Tadeusz Klatt: Martyrologia nauczycieli grudzi\u0105dzkich. Grudzi\u0105dz: Urz\u0105d Miejski w Grudzi\u0105dzu, 1985.Miros\u0142aw Krajewski: W cieniu wojny i okupacji. Ziemia Dobrzy\u0144ska w latach 1939-1945. Rypin: Dobrzy\u0144ski Oddzia\u0142 W\u0142oc\u0142awskiego Towarzystwa Naukowego w Rypinie, 1995. ISBN\u00a083-0867-1907.Zbigniew Otremba: Grudzi\u0105dz. Kronika miasta. Gda\u0144sk: wydawnictwo Regnum, 2007. ISBN\u00a0978-83-920686-1-7.Jan Sziling. Niekt\u00f3re problemy okupacji hitlerowskiej w Grudzi\u0105dzu (1939-1945). \u201eRocznik Grudzi\u0105dzki\u201d. V-VI, 1962.\u00a0Maria Wardzy\u0144ska: By\u0142 rok 1939. Operacja niemieckiej policji bezpiecze\u0144stwa w Polsce. Intelligenzaktion. Warszawa: Instytut Pami\u0119ci Narodowej, 2009. ISBN\u00a0978-83-7629-063-8."},{"@context":"http:\/\/schema.org\/","@type":"BreadcrumbList","itemListElement":[{"@type":"ListItem","position":1,"item":{"@id":"https:\/\/wiki.edu.vn\/pl\/wiki\/#breadcrumbitem","name":"Enzyklop\u00e4die"}},{"@type":"ListItem","position":2,"item":{"@id":"https:\/\/wiki.edu.vn\/pl\/wiki\/2018\/04\/28\/niemieckie-represje-wobec-ludnosci-grudziadza-1939-wikipedia-wolna-encyklopedia\/#breadcrumbitem","name":"Niemieckie represje wobec ludno\u015bci Grudzi\u0105dza (1939) \u2013 Wikipedia, wolna encyklopedia"}}]}]