[{"@context":"http:\/\/schema.org\/","@type":"BlogPosting","@id":"https:\/\/wiki.edu.vn\/pl\/wiki\/2019\/03\/26\/szyk-wyrazow-wikipedia-wolna-encyklopedia\/#BlogPosting","mainEntityOfPage":"https:\/\/wiki.edu.vn\/pl\/wiki\/2019\/03\/26\/szyk-wyrazow-wikipedia-wolna-encyklopedia\/","headline":"Szyk wyraz\u00f3w \u2013 Wikipedia, wolna encyklopedia","name":"Szyk wyraz\u00f3w \u2013 Wikipedia, wolna encyklopedia","description":"Z Wikipedii, wolnej encyklopedii Szyk wyraz\u00f3w, porz\u0105dek s\u0142\u00f3w[1] \u2013 uk\u0142ad wyraz\u00f3w w zdaniu, czyli ich usytuowanie wzgl\u0119dem siebie w perspektywie","datePublished":"2019-03-26","dateModified":"2019-03-26","author":{"@type":"Person","@id":"https:\/\/wiki.edu.vn\/pl\/wiki\/author\/lordneo\/#Person","name":"lordneo","url":"https:\/\/wiki.edu.vn\/pl\/wiki\/author\/lordneo\/","image":{"@type":"ImageObject","@id":"https:\/\/secure.gravatar.com\/avatar\/c9645c498c9701c88b89b8537773dd7c?s=96&d=mm&r=g","url":"https:\/\/secure.gravatar.com\/avatar\/c9645c498c9701c88b89b8537773dd7c?s=96&d=mm&r=g","height":96,"width":96}},"publisher":{"@type":"Organization","name":"Enzyklop\u00e4die","logo":{"@type":"ImageObject","@id":"https:\/\/wiki.edu.vn\/wiki4\/wp-content\/uploads\/2023\/08\/download.jpg","url":"https:\/\/wiki.edu.vn\/wiki4\/wp-content\/uploads\/2023\/08\/download.jpg","width":600,"height":60}},"image":{"@type":"ImageObject","@id":"https:\/\/upload.wikimedia.org\/wikipedia\/commons\/thumb\/3\/39\/English_word_order_chart.PNG\/300px-English_word_order_chart.PNG","url":"https:\/\/upload.wikimedia.org\/wikipedia\/commons\/thumb\/3\/39\/English_word_order_chart.PNG\/300px-English_word_order_chart.PNG","height":"151","width":"300"},"url":"https:\/\/wiki.edu.vn\/pl\/wiki\/2019\/03\/26\/szyk-wyrazow-wikipedia-wolna-encyklopedia\/","wordCount":3796,"articleBody":"Z Wikipedii, wolnej encyklopedii  Szyk wyraz\u00f3w, porz\u0105dek s\u0142\u00f3w[1] \u2013 uk\u0142ad wyraz\u00f3w w zdaniu, czyli ich usytuowanie wzgl\u0119dem siebie w perspektywie czasowej (w mowie) lub przestrzennej (w pi\u015bmie). Szyk wyraz\u00f3w jest bezpo\u015brednim nast\u0119pstwem linearno\u015bci ka\u017cdego j\u0119zyka naturalnego.W j\u0119zykoznawstwie poj\u0119cie szyku odnoszone jest te\u017c do kolejno\u015bci zda\u0144 sk\u0142adowych w obr\u0119bie d\u0142u\u017cszej wypowiedzi[1].  Table of ContentsTypy j\u0119zyk\u00f3w ze wzgl\u0119du na szyk wyraz\u00f3w[edytuj | edytuj kod]Szyk podmiotu, orzeczenia i dope\u0142nienia[edytuj | edytuj kod]Szyk cz\u0142onu okre\u015blaj\u0105cego i okre\u015blanego[edytuj | edytuj kod]Szyk wyraz\u00f3w w j\u0119zyku polskim[edytuj | edytuj kod]Wskaz\u00f3wki praktyczne[edytuj | edytuj kod]Typy j\u0119zyk\u00f3w ze wzgl\u0119du na szyk wyraz\u00f3w[edytuj | edytuj kod]Podstawowym kryterium podzia\u0142u ze wzgl\u0119du na kolejno\u015b\u0107 wyraz\u00f3w jest stopie\u0144 sta\u0142o\u015bci szyku. Im bardziej analityczny jest charakter danego j\u0119zyka, tym bardziej sta\u0142y jest jego szyk wyraz\u00f3w. W j\u0119zykach analitycznych porz\u0105dek ten jest \u015bci\u015ble uzale\u017cniony od funkcji gramatycznej pe\u0142nionej przez poszczeg\u00f3lne s\u0142owa, natomiast w j\u0119zykach fleksyjnych szyk ma charakter stosunkowo swobodny[2]. Na przyk\u0142ad w j\u0119zyku polskim wyrazy w zdaniu Jan kocha Mari\u0119 mo\u017cna dowolnie przestawia\u0107 bez zmiany znaczenia (a co najwy\u017cej ze zmian\u0105 stylu lub uwydatnieniem jednego z cz\u0142on\u00f3w): Jan Mari\u0119 kocha \u2014 Kocha Jan Mari\u0119 \u2014 Mari\u0119 kocha Jan \u2014 Mari\u0119 Jan kocha \u2014 Kocha Mari\u0119 Jan. Natomiast w j\u0119zyku angielskim jedynym mo\u017cliwym odpowiednikiem jest zdanie o szyku John loves Mary, jako \u017ce przestawienie wyraz\u00f3w b\u0119dzie skutkowa\u0142o albo odmiennym znaczeniem (Mary loves John \u2018Maria kocha Jana\u2019), albo niegramatyczno\u015bci\u0105 zdania (*John Mary loves), albo ewentualnie jednoczesn\u0105 zmian\u0105 znaczenia i archaizacj\u0105 (Loves John Mary? jest przestarza\u0142ym sposobem sformu\u0142owania pytania \u2018Czy Jan kocha Mari\u0119?\u2019, czego wsp\u00f3\u0142czesnym odpowiednikiem jest Does John love Mary?[3]).    Szyk wyraz\u00f3w w zdaniu angielskim obja\u015bniony w islandzkim podr\u0119czniku do nauki j\u0119zyka angielskiego.Jednak nawet w j\u0119zykach o szyku do\u015b\u0107 swobodnym pewien okre\u015blony uk\u0142ad jest preferowany, nienacechowany pod wzgl\u0119dem stylistycznym i statystycznie du\u017co cz\u0119stszy ni\u017c pozosta\u0142e. Szyk ten zwany jest podstawowym lub neutralnym[4]. Np. spo\u015br\u00f3d podanych wy\u017cej zda\u0144 polskich b\u0119dzie to szyk Jan kocha Mari\u0119, czyli podmiot \u2013 orzeczenie \u2013 dope\u0142nienie. W \u017cadnym j\u0119zyku nie panuje zupe\u0142na dowolno\u015b\u0107 w szyku wyraz\u00f3w (np. polskiego zdania Nie chce mi si\u0119 i\u015b\u0107 do szko\u0142y nie mo\u017cna przekszta\u0142ci\u0107 na *Si\u0119 i\u015b\u0107 do chce nie mi szko\u0142y).Szyk podmiotu, orzeczenia i dope\u0142nienia[edytuj | edytuj kod]Najcz\u0119\u015bciej stosowanym sposobem wskazania typu syntaktycznego danego j\u0119zyka jest okre\u015blenie szyku trzech podstawowych element\u00f3w zdania, a mianowicie: podmiotu (ang. subject = S), orzeczenia (ang. verb = V) i dope\u0142nienia bli\u017cszego (ang. object = O). W j\u0119zykach \u015bwiata odnale\u017a\u0107 wi\u0119c mo\u017cna nast\u0119puj\u0105ce sze\u015b\u0107 kombinacji[5]:SOV (Jan Mari\u0119 kocha): \u0142acina, japo\u0144ski, korea\u0144ski, ajnoski, osety\u0144ski, tybeta\u0144ski, \u2026SVO (Jan kocha Mari\u0119): angielski, chi\u0144ski, polski, francuski, niemiecki, \u2026VSO (Kocha Jan Mari\u0119): arabski, hebrajski, irlandzki, walijski, hawajski, \u2026VOS (Kocha Mari\u0119 Jan): malgaski, fid\u017cyjski, kiriwina, \u2026OVS (Mari\u0119 kocha Jan): apalai, arecuna, \u2026OSV (Mari\u0119 Jan kocha): nadeb, hupda, shavante, \u2026Cho\u0107 wszystkie powy\u017csze kombinacje wyst\u0119puj\u0105 w j\u0119zykach \u015bwiata, nie wszystkie s\u0105 jednakowo powszechne. Zdecydowanie najcz\u0119stsze s\u0105 szyki SOV oraz SVO: odnale\u017a\u0107 je mo\u017cna odpowiednio w ponad 45% i 42% j\u0119zyk\u00f3w \u015bwiata. Szyk VSO jako podstawowy wyst\u0119puje w ok. 9% j\u0119zyk\u00f3w \u015bwiata, VOS i OVS w 1-3%, natomiast najrzadszy jest szyk OSV, kt\u00f3ry jest szykiem standardowym dla mniej ni\u017c jednego procenta j\u0119zyk\u00f3w[6]. J\u0119zyki o szyku swobodnym mog\u0105 dopuszcza\u0107 wi\u0119cej ni\u017c jeden wariant, ale warianty te r\u00f3\u017cni\u0105 si\u0119 pod wzgl\u0119dem kontekstu stosowania i nacechowania stylistycznego[7].Szyk cz\u0142onu okre\u015blaj\u0105cego i okre\u015blanego[edytuj | edytuj kod]Inn\u0105 cech\u0105 typologicznie istotn\u0105 jest kolejno\u015b\u0107 cz\u0142onu okre\u015blaj\u0105cego (\u0142ac. determinans = Ds) i okre\u015blanego (\u0142ac. determinatum = Dt), kt\u00f3ry charakteryzuje si\u0119 w j\u0119zykach du\u017co wi\u0119ksz\u0105 stabilno\u015bci\u0105. Nawet je\u015bli w danym j\u0119zyku obserwuje si\u0119 obie kolejno\u015bci, to s\u0105 one zazwyczaj jako\u015b zr\u00f3\u017cnicowane. Na przyk\u0142ad w j\u0119zyku polskim szyk Ds\u2013Dt jest charakterystyczny raczej dla fraz lu\u017anych (silny wiatr), za\u015b Dt\u2013Ds dla fraz sta\u0142ych (wiatr halny), wyra\u017ce\u0144 poetyckich (A wy, wiatry alpejskie! tam! przez te p\u0142aszczyzny, | Ponie\u015bcie t\u0119skne tchnienie do mi\u0142ej ojczyzny! \u2013 Kazimierz Brodzi\u0144ski) czy przydawki rzeczownikowej (wiatr historii). Z kolei w j\u0119zyku francuskim pewne kr\u00f3tkie przymiotniki jako Ds stoj\u0105 przed rzeczownikami jako Dt (une belle femme \u2018pi\u0119kna kobieta\u2019), inne za\u015b, d\u0142u\u017csze, stoj\u0105 po nim (une femme \u00e9blouissante \u2018ol\u015bniewaj\u0105ca kobieta\u2019). Jednak tak\u017ce tutaj j\u0119zyki preferuj\u0105 jeden szyk jako podstawowy, neutralny[8]:Ds\u2013Dt (po\u0142udniowy wiatr): angielski, chi\u0144ski, japo\u0144ski, \u2026Dt\u2013Ds (wiatr po\u0142udniowy): wietnamski, tajski, suahili, \u2026Szyk wyraz\u00f3w w j\u0119zyku polskim[edytuj | edytuj kod]J\u0119zyk polski, dzi\u0119ki rozbudowanemu systemowi morfologicznemu, charakteryzuje si\u0119 szykiem swobodnym, poniewa\u017c zr\u00f3\u017cnicowanie form wyraz\u00f3w pozwala na og\u00f3\u0142 odr\u00f3\u017cni\u0107 ich funkcj\u0119 sk\u0142adniow\u0105. Mimo to w zakresie podstawowych element\u00f3w zdania grupa podmiotu poprzedza najcz\u0119\u015bciej grup\u0119 orzeczenia, ta za\u015b poprzedza grup\u0119 dope\u0142nienia bli\u017cszego (szyk SVO)[9]. Ten porz\u0105dek sk\u0142adnik\u00f3w ulega w d\u0142u\u017cszych tekstach r\u00f3\u017cnym modyfikacjom, o kt\u00f3rych decyduj\u0105 cztery g\u0142\u00f3wne czynniki: sp\u00f3jno\u015b\u0107 tekstu, akcent logiczny, wzgl\u0119dy rytmiczne i styl.Sp\u00f3jno\u015b\u0107 tekstu polega na tym, \u017ce zdanie rozpoczyna si\u0119 od sk\u0142adnik\u00f3w nawi\u0105zuj\u0105cych do wypowiedze\u0144 poprzednich.Akcent logiczny zasadza si\u0119 na tym, i\u017c pewne sk\u0142adniki zdania, uwa\u017cane przez m\u00f3wi\u0105cego za bardziej istotne dla przekazywanej tre\u015bci, s\u0105 wymawiane z naciskiem \u2013 zaakcentowane. Te wa\u017cniejsze cz\u0119\u015bci s\u0105 przesuwane na pocz\u0105tek wypowiedzenia lub na jego koniec.Wzgl\u0119dy rytmiczne decyduj\u0105 o miejscu wyraz\u00f3w nieakcentowanych w wypowiedzeniu. Chodzi g\u0142\u00f3wnie o enklityki, czyli wyrazy wymawiane razem z wyrazem poprzedzaj\u0105cym, takie, kt\u00f3re potrzebuj\u0105 oparcia akcentowego. Na przyk\u0142ad zaimek si\u0119 nie mo\u017ce sta\u0107 na pocz\u0105tku zdania, ani by\u0107 oddzielony od czasownika, je\u015bli pojawia si\u0119 za nim[10].Styl indywidualny, charakterystyczny dla ka\u017cdego m\u00f3wi\u0105cego i pisz\u0105cego, mo\u017ce r\u00f3wnie\u017c wp\u0142ywa\u0107 na szyk wyraz\u00f3w. Zauwa\u017calne jest to zw\u0142aszcza u pisarzy i poet\u00f3w.Swobodny szyk polski nie oznacza zupe\u0142nej dowolno\u015bci w usytuowaniu sk\u0142adnik\u00f3w zdania. Odgrywa on ogromn\u0105 rol\u0119 w znaczeniu i u\u017cyciu niekt\u00f3rych partyku\u0142, por. np. Tylko Jan nam to powie (nikt inny) \u2014 Jan tylko nam to powie (nikomu innemu) \u2014 Jan nam powie tylko to (nic innego) \u2014 Jan nam to tylko powie (ale niczego innego nie zrobi).Wskaz\u00f3wki praktyczne[edytuj | edytuj kod]Polszczyzna standardowa oferuje du\u017c\u0105 swobod\u0119 w zakresie stosowania szyku wyrazowego. W tekstach neutralnych stylistycznie dobrze jest jednak przestrzega\u0107 regu\u0142 preskryptywnych, jak np.:przydawka powinna si\u0119 znajdowa\u0107 obok okre\u015blanego rzeczownika[11] \u2013 przydawka przymiotna przed wyrazem okre\u015blanym (ma\u0142y konik), natomiast przydawka rzeczowna (pier\u015bcionek mamy) i przydawka przyimkowa (pier\u015bcionek z topazem) oraz przydawki wyra\u017caj\u0105ce cechy sta\u0142e lub wa\u017cne (Boles\u0142aw Chrobry) po wyrazie okre\u015blanymje\u017celi podmiot i dope\u0142nienie maj\u0105 tak\u0105 sam\u0105 posta\u0107 (biernik r\u00f3wny mianownikowi), podmiot winien sta\u0107 przed dope\u0142nieniem (Kobiety maluj\u0105 koty, a nie: Koty maluj\u0105 kobiety)na pocz\u0105tku i na ko\u0144cu zdania nie nale\u017cy umieszcza\u0107 enklityk, czyli kr\u00f3tkich nieakcentowanych wyraz\u00f3w \u2013 najcz\u0119\u015bciej zaimk\u00f3w (Dawno si\u0119 nie widzieli\u015bmy albo Dawno\u015bmy si\u0119 nie widzieli, a nie Dawno nie widzieli\u015bmy si\u0119)zaimek wzgl\u0119dny kt\u00f3ry powinien poprzedza\u0107 swoj\u0105 ewentualna podstaw\u0119 (statek, na kt\u00f3rego pok\u0142adzie, nie za\u015b statek, na pok\u0142adzie kt\u00f3rego).Zasada jasno\u015bci stylu wymaga, aby wyrazy, mi\u0119dzy kt\u00f3rymi istniej\u0105 zwi\u0105zki logiczne i gramatyczne, znajdowa\u0142y si\u0119 w swoim bezpo\u015brednim s\u0105siedztwie. Ta regu\u0142a stylistyczna by\u0142a cz\u0119sto \u0142amana m.in. przez poet\u00f3w doby baroku. Taki uk\u0142ad wyraz\u00f3w w wypowiedzeniu nazywany jest szykiem przestawnym albo inwersj\u0105[12].\u2191 ab  Uhl\u00ed\u0159ov\u00e1 2017 \u2193.\u2191  Mistr\u00edk 1993 \u2193, s.\u00a0408.\u2191 Por. pytanie Know you him? u Szekspira\u2191 LudmilaL.\u00a0Uhl\u00ed\u0159ov\u00e1\u00a0LudmilaL., Z\u00c1KLADN\u00cd SLOVOSLED (1), [w:] PetrP.\u00a0Karl\u00edk, MarekM.\u00a0Nekula, JanaJ.\u00a0Pleskalov\u00e1 (red.), Nov\u00fd encyklopedick\u00fd slovn\u00edk \u010de\u0161tiny, 2017\u00a0 (cz.).\u2191  Majewicz 1989 \u2193, s.\u00a0214.\u2191 Russell SR.S.\u00a0Tomlin\u00a0Russell SR.S., Basic Word Order (RLE Linguistics B: Grammar), 3 lutego 2014, s. 22, DOI:\u00a010.4324\/9781315857466 [dost\u0119p 2021-08-11]\u00a0 (ang.).\u2191 LudmilaL.\u00a0Uhl\u00ed\u0159ov\u00e1\u00a0LudmilaL., SLOVOSLEDN\u00dd TYP, [w:] PetrP.\u00a0Karl\u00edk, MarekM.\u00a0Nekula, JanaJ.\u00a0Pleskalov\u00e1 (red.), Nov\u00fd encyklopedick\u00fd slovn\u00edk \u010de\u0161tiny, 2017\u00a0 (cz.).\u2191  Majewicz 1989 \u2193, s.\u00a0215.\u2191 AnnaA.\u00a0Siewierska\u00a0AnnaA., Syntactic weight vs information structure and word order variation in Polish, \u201eJournal of Linguistics\u201d, 29 (2), 1993, s. 233\u2013265, DOI:\u00a010.1017\/s0022226700000323, ISSN 0022-2267 [dost\u0119p 2021-08-09]\u00a0 (ang.).\u2191 Klebanowska i inni, O dobrej i z\u0142ej polszczy\u017anie, Warszawa: Wiedza Powszechna, 1985\u00a0.\u2191 Por. odst\u0119pstwo od tej zasady np. u Mickiewicza: wp\u0142yn\u0105\u0142em na suchego przestw\u00f3r oceanu (naturalna kolejno\u015b\u0107 brzmia\u0142aby: wp\u0142yn\u0105\u0142em na przestw\u00f3r suchego oceanu).\u2191 PiotrP.\u00a0B\u0105k\u00a0PiotrP., Gramatyka j\u0119zyka polskiego, Warszawa: \u201eWiedza Powszechna\u201d, 1984, ISBN\u00a083-214-0265-8, OCLC\u00a069297804\u00a0.3.3. Typologia syntaktyczna, [w:] Alfred FranciszekA.F.\u00a0Majewicz\u00a0Alfred FranciszekA.F., J\u0119zyki \u015bwiata i ich klasyfikowanie, wyd. 1, Warszawa: Pa\u0144stwowe Wydawnictwo Naukowe, 1989, s. 212\u2013219, ISBN\u00a083-01-08163-5, OCLC\u00a0749247655\u00a0 (pol.).Stanis\u0142aw Karolak: Szyk, [w:] Encyklopedia j\u0119zykoznawstwa og\u00f3lnego, Wroc\u0142aw \/ Warszawa \/ Krak\u00f3w: Ossolineum, 1995, s. 540-542. ISBN\u00a083-04-03001-2.Krystyna Pisarkowa: Szyk, [w:] Encyklopedia j\u0119zyka polskiego, Wroc\u0142aw \/ Warszawa \/ Krak\u00f3w: Ossolineum, 1994, s. 350-351. ISBN\u00a083-04-04251-7.Ludmila Uhl\u00ed\u0159ov\u00e1: Slovosled. W: Petr Karl\u00edk, Marek Nekula, Jana Pleskalov\u00e1 (red.): Nov\u00fd encyklopedick\u00fd slovn\u00edk \u010de\u0161tiny. 2017. (cz.).JozefJ.\u00a0Mistr\u00edk\u00a0JozefJ., Encyklop\u00e9dia jazykovedy, wyd. 1, Bratislava: Obzor, 1993, ISBN\u00a080-215-0250-9, OCLC\u00a029200758\u00a0 (s\u0142ow.)."},{"@context":"http:\/\/schema.org\/","@type":"BreadcrumbList","itemListElement":[{"@type":"ListItem","position":1,"item":{"@id":"https:\/\/wiki.edu.vn\/pl\/wiki\/#breadcrumbitem","name":"Enzyklop\u00e4die"}},{"@type":"ListItem","position":2,"item":{"@id":"https:\/\/wiki.edu.vn\/pl\/wiki\/2019\/03\/26\/szyk-wyrazow-wikipedia-wolna-encyklopedia\/#breadcrumbitem","name":"Szyk wyraz\u00f3w \u2013 Wikipedia, wolna encyklopedia"}}]}]